Monthly Archives: Grudzień 2012

31 grudnia, 2012 · 8:30 am

CHARAKTERYSTYKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

1.1        Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej

Głównym powodem utworzenia pojęcia niepełnosprawności intelektualnej była chęć odejścia od terminów używanych dotychczas w diagnostyce psychiatrycznej, takich jak debilizm, imbecylizm czy idiotyzm, które uznane zostały za przyczyniające się do stygmatyzacji osób niepełnosprawnych. Obecnie również i inne określenia są uważane za wartościujące i zaleca się zastępowanie ich terminem „niepełnosprawność intelektualna”. Pojęciami pretendującymi do zmiany są zatem:

  • oligofrenia (z gr.: oligos – mały, phrene – rozum)
  • upośledzenie umysłowe
  • niedorozwój umysłowy
  • osłabienie rozwoju umysłowego
  • upośledzenie rozwoju psychicznego
  • zahamowanie rozwoju psychicznego
  • obniżona sprawność psychiczna
  • dzieci specjalnej troski
  • osoby z odchyleniem od normy
  • ludzie nienormalni
  • ludzie sprawni inaczej.

Początkowo zostały one w 1959 roku w Wielkiej Brytanii zastąpione pojęciem subnormalności intelektualnej w stopniu niższym niż normalny i znacznie niższym. Niektóre z tych określeń jednak nadal funkcjonują w zapisach niektórych ustaw czy rozporządzeń. W piśmiennictwie międzynarodowym używa się obecnie dwóch podstawowych pojęć określających opisywane zjawisko, są to: „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” oraz „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”[1]. Nie dotyczy to jednak ogólnych tekstów polskojęzycznych, które w zdecydowanej większości nadal posługują się pojęciem „upośledzenie umysłowe”, co ma uzasadnienie w różnego typu aktach prawnych. Dane dotyczące piśmiennictwa akademickiego wskazują jednocześnie, iż w języku naukowym zdecydowanie częściej używa się pojęcia „upośledzenie umysłowe (mental retardation)”, niż pojęcia „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”, co przekłada się również na nazewnictwo tytułów międzynarodowych czasopism z zakresu pedagogiki specjalnej. W ostatnich kilkunastu latach coraz częściej zastępuje się pojęcie „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” określeniem „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”, jednak jest to wciąż proces niezbyt dynamiczny. Najintensywniej zjawisko to postępuje w naukach pedagogicznych i psychologicznych, natomiast najwolniej w naukach medycznych[2].

Z uwagi na to, iż pojęcie niepełnosprawności intelektualnej jest stosunkowo nowe, terminologia z nim związana nie jest w pełni uporządkowana, na co wskazują miedzy innymi problemy definicyjne, jakie pojęcie to sprawia. Przede wszystkim jest ono bardzo szerokie ze względu na istniejące różne stopnie niepełnosprawności i towarzyszące im zaburzenia sprawności motorycznej, zachowania się, motywacji, emocjonalności i inne dysfunkcje. Warto zaznaczyć, iż już sam zakres tego pojęcia w zależności od aspektu, w którym jest ono rozpatrywane, podlega pewnej zmienności. Inaczej bowiem zakres tego pojęcia wyznaczają nauki medyczne, a inaczej nauki społeczne czy pedagogiczne. Dlatego też J. Doroszewska, mając na uwadze wskazane trudności, dzieli definicje tego pojęcia na trzy typy[3]:

  • biologiczne;
  • patoneurologiczne;
  • medyczne.

Za osobę z niepełnosprawnością intelektualną uważa się taką, która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku, rozwijająca się bez zaburzeń jest zdolna wykonać. Zazwyczaj niepełnosprawność intelektualną, zwaną też inaczej obniżeniem poziomu rozwoju intelektualnego, definiuje się jako zaburzenie rozwojowe polegające na znacznym obniżeniu ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszy deficyt w zakresie zachowań adaptacyjnych (w szczególności niezależności i odpowiedzialności) i potrzebę wspierania dla osiągnięcia samodzielności w życiu, w szkole i w społeczności[4].Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się zatem utrudnieniami w sferze percepcyjnej i poznawczej, powodując wolniejsze tempo uczenia się i opanowywania różnorodnych sprawności poznawczych i społecznych. Niepełnosprawność intelektualna nie jest jednak chorobą psychiczną. Jak bowiem twierdza badacze zajmujący się tym problemem – niepełnosprawność intelektualna nie stanowi żadnej określonej jednostki chorobowej, lecz jest zespołem skutków, rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń układu nerwowego. Można zatem uznać, iż w optyce kliniczno – medycznej niepełnosprawność intelektualna jawi się zatem jako trwały stan chorobowy.

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN mówi , że „niepełnosprawność intelektualna jest to stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej”[5]. Z kolei zdaniem A. i M. Clarków niepełnosprawność intelektualna oznacza „funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej, która powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy jej obniżenie zdolności przystosowania się”[6].

Warto jednak zaznaczyć, iż w literaturze funkcjonują także inne możliwe definicje tego pojęcia. Przykładowo WHO za niepełnosprawność intelektualną uznaje istotne obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego oraz trudności w zachowaniu przystosowawczym, występujące przed 18 rokiem życia, gdzie znane są przypadki nieuleczalne[7]. Z kolei E. Doll, w 1941 roku scharakteryzował niepełnosprawność intelektualną jako: „stan niedojrzałości społecznej powstały w okresie rozwoju będący skutkiem zahamowania rozwoju inteligencji pochodzenia konstytucjonalnego. Stan ten jest nieusuwalny”[8] . Autor wyróżnia przy tym sześć następujących aspektów niepełnosprawności:

  • niedojrzałość społeczną
  • niską sprawność umysłową
  • opóźnienie rozwojowe
  • zahamowanie rozwoju trwałe, nieprzemijające w procesie dojrzewania
  • konstytucjonalność
  • nieodwracalność.

Stosunkowo szeroką definicję niepełnosprawności intelektualnej zaproponowało Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym (American Association of Mental Deficiency), które w 1959 r. wprowadziło do międzynarodowej terminologii określenie „mental retardation”. Zdaniem tej organizacji za niepełnosprawność umysłową można uznać „niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego powstały w okresie rozwojowym. Towarzyszą mu zaburzenia w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego” . Warto zaznaczyć, iż organizacja ta dokonując opisu  niepełnosprawności intelektualnej, uwzględnia w nim trzy komponenty:

  • Funkcjonowanie intelektualne – w tym obszarze kładziony jest bardzo duży nacisk na ograniczenia intelektualne osób z niepełnosprawnością intelektualną, które określane są na podstawie badania klinicznego lub wyników testu inteligencji.
    • Zachowanie przystosowawcze – rozumiane jako zbiór umiejętności społecznych, koncepcyjnych i praktycznych, których trzeba się wyuczyć, aby móc normalnie funkcjonować w życiu codziennym. Zarówno ludzie z niepełnosprawnością intelektualną jak i bez niej mogą w życiu codziennym napotkać na różne trudności. Umiejętności praktyczne obejmują takie działania jak jedzenie, picie, ubieranie się, przygotowanie jedzenia, sprzątanie, przemieszczanie się, korzystanie z urządzeń domowych, branie leków, czy też zarządzanie pieniędzmi. Umiejętności społeczne to przede wszystkim przestrzeganie zasad, odpowiedzialność, zdolność do dokonania samooceny i wykazywania samokontroli. Umiejętności koncepcyjne to nauka mowy, czytania i pisania itd.
    • Systemy wsparcia – osoby dotknięte niepełnosprawnością intelektualną wykazują potrzebę wsparcia i zazwyczaj korzystają z różnych systemów służących jej realizacji. Może być one oferowane na różnych poziomach zapotrzebowania, takich jak: okresowe, ograniczone, rozległe i wszechobecne. Niektóre osoby z niepełnosprawnością umysłową potrzebują wsparcia tylko na jednym obszarze, ale często bywa i tak, że potrzebne jest ono na różnych obszarach[9].

Niepełnosprawność intelektualna może być także definiowana w oparciu o ograniczenia, którym podlegają osoby nią dotknięte. Przykładowo Zofia Sękowska proponuje zdefiniowanie niepełnosprawności intelektualnej jako „istotnie niższego niż przeciętny ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego (…), któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym, przynajmniej w zakresie dwu spośród wielu takich sprawności, jak:

– komunikowanie się słownie,

– porozumiewanie się,

– samoobsługa,

– radzenie sobie w obowiązkach domowych,

– sprawności interpersonalne,

– korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego,

– kierowanie sobą,

– zdolności szkolne,

– praca,

– sposoby spędzania wolnego czasu,

– troska o zdrowie”[10].

Definicja ta kładzie zatem nacisk na kwestie zasadniczych ograniczeń i deficytów, jakim podlegają osoby z niepełnosprawnością intelektualną.

Zofia Sękowska podaje również inną definicję niepełnosprawności intelektualnej, skupiającą się na aspekcie psychologicznym tego zjawiska. Jest to zatem „(…) stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju. (…) nieadekwatne społeczne przystosowanie się, zmniejszona zdolność uczenia się i powolne tępo dojrzewania”[11]. Psychologicznie niepełnosprawność intelektualna wyraża się zatem w niedojrzałych społecznie zachowaniach w środowisku otaczającym osobę niepełnosprawną. Niewystarczające umiejętności społeczne i naukowe, nieprawidłowe wykonywanie ról społecznych wpływają mimowolnie na zmniejszenie progu dojrzewania, na którym powinna znajdować się dana osoba.

Z kolei Maria Grzegorzewska rozpatruje niepełnosprawność intelektualną w dwóch aspektach[12]. Autorka wyróżnia dwa terminy:

  • oligofrenię , czyli niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka lub najwcześniejszego dzieciństwa, gdzie zawsze występuje wstrzymanie rozwoju mózgu wyższych czynności nerwowych;
  • otępienie występujące później jako osłabienie, rozpad procesów korowych, uszkodzenie czynności umysłowych dotychczas pełnowartościowych.

Warto także dodać, iż M. Grzegorzewska opisuje właściwości rozwoju osoby niepełnosprawnej, ustanawiając jednocześnie upośledzenie umysłowe kategorią nadrzędną dla oligofrenii i otępienia, które rozumie jako „uwstecznienie psychiki”. Z drugiej zaś strony proponuje ona po raz pierwszy dynamiczne ujęcie niepełnosprawności intelektualnej jako cechy, która choć determinuje w określony sposób możliwości umysłowe jednostki, to jednak nie uniemożliwia jej rozwoju w żadnej sferze życia. Można zatem uznać, iż Grzegorzewska dostrzega u osób niepełnosprawnych intelektualnie potencjał rozwojowy, który może zostać wyzwolony na drodze rewalidacji i pozwolić im osiągnąć maksimum umiejętności.

Najnowsza ogólnie przyjęta i stosowana w Polsce od 1997 roku definicja niepełnosprawności intelektualnej zawarta jest w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (ICD – 10). Określana jest tam jako „(…)zahamowanie lub niepełny rozwój umysłowy, wyrażający się przede wszystkim w upośledzeniu umiejętności, które ujawniają się w okresie rozwojowym i stanowią o ogólnym poziomie inteligencji, tzn. zdolności poznawczych, mowy, motorycznych i umiejętności społecznych. Może występować samodzielnie lub z innymi zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi”[13].

W literaturze z zakresu pedagogiki specjalnej wymienia się cztery perspektywy myślenia o niepełnosprawności intelektualnej. Obecnie podkreśla się holistyczne podejście do niepełnosprawności, stąd też każda z tych perspektyw może tłumaczyć, czym jest niepełnosprawność intelektualna[14]:

  • Perspektywa psychobiologiczna –  niepełnosprawność intelektualna traktowana jest jako stan stały, spowodowany określonym uszkodzeniem organicznym, uszkadzającym w sposób trwały ważne struktury w mózgu. Uznaje się, iż przyjęcie perspektywy medycznej wyklucza zasadność stosowania oddziaływań edukacyjnych, stosowane oddziaływania powinny mieć charakter opiekuńczy i leczniczy.
  • Perspektywa psychorozwojowa –  ujmuje niepełnosprawność intelektualną jako niepowodzenie w życiu człowieka. Rozwój zdeterminowany jest dużą liczbą czynników biologicznych oraz pozabiologicznych. Podejście rozwojowe zakłada możliwość całościowego, holistycznego oddziaływania na człowieka niepełnosprawnego intelektualnie. Niepełnosprawność traktowana jest nie jako choroba czy zaburzenie organiczne, ale jako ograniczenie psychologiczne, jako stan, do którego człowiek dochodzi w wyniku nieprawidłowego procesu rozwojowego .
  • Perspektywa psychospołeczna – niepełnosprawność intelektualna jest tutaj traktowana jako proces wchodzenia w społeczną rolę niepełnosprawnego, zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami.
  • Perspektywa pedagogiczna –  koncentruje się przede wszystkim na ograniczonym lub utrudnionym uczeniu się.

Wydaje się, iż za najpełniejszą koncepcję  niepełnosprawności intelektualnej można uznać tzw. biopsychospołeczną koncepcję niepełnosprawności[15], uwzględniającą zarówno aspekt biologiczny, jak i społeczny tego zjawiska. Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności wskazuje wyraźnie na istotę niepełnosprawności jako ograniczenia działania indywidualnego i uczestnictwa w życiu społecznym, dając tym samym podstawę do odpowiednich interwencji w kierunku zmniejszenia tych ograniczeń.

Z dotychczas zaproponowanych definicji wyłania się wniosek, iż niepełnosprawność intelektualna nie jest tylko właściwością osoby, lecz zespołem warunków środowiska społecznego i fizycznego, które powodują trudności i ograniczenia osoby niepełnosprawnej. Obecnie w definiowaniu niepełnosprawności intelektualnej coraz mocniej akcentowane jest funkcjonowanie osób dotkniętych tym stanem w ich środowisku. Ze zmianą modelu ujmowania niepełnosprawności intelektualnej, polegającą na dostrzeganiu poza jej aspektami biologiczno-medycznymi także aspektów społeczno-personalnych wiąże się także to, iż następstwem tego procesu stało się postrzeganie w pierwszej kolejności osoby, a nie niepełnosprawności oraz budowanie systemu społecznej profilaktyki.  Wydaje się zatem, iż tylko ujmując zjawisko niepełnosprawności intelektualnej wieloaspektowo można opracować skuteczne formy pomocy osobom dotkniętym tym stanem.

 

1.2    Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej

Zazwyczaj definiowanie niepełnosprawności intelektualnej uwzględnia stan funkcjonowania osoby niepełnosprawnej w sferze intelektualnej lub społecznej, natomiast pomija patogenezę i etiologię tego zjawiska. Warto zatem zauważyć, iż geneza niepełnosprawności intelektualnej stanowi obiekt zainteresowania wielu nauk. Obecnie wyróżnia się bowiem patogenne czynniki pochodzenia biologicznego i społecznego, w tym także deprywację potrzeb emocjonalnych, które wywołują lub przyczyniają się do powstawania stanu niepełnosprawności intelektualnej.

Definicję niepełnosprawności intelektualnej uwzględniającą zarówno samo to zjawisko, jak i jego genezę zaproponował T. Gałkowski. Jego zdaniem „niepełnosprawność umysłowa ma charakter globalny, charakteryzuje się obniżoną sprawnością umysłową spowodowaną wrodzoną anomalią, która czyni korę mózgową niezdolną – w mniejszym lub większym stopniu do procesów myślowych”[16].

Z kolei G.E. Suchariewa wskazuje na wieloczynnikową genezę niepełnosprawności intelektualnej i podkreśla jej dwie stałe cechy – rozlany charakter zaburzenia, określany jako „totalny niedorozwój” oraz na przewagę niedorozwoju najwyżej zróżnicowanych, najmłodszych filo- i ontogenetycznie formacji i stosunkowo poprawny rozwój bardziej elementarnych, ewolucyjnie starszych czynności[17]. Warto dodać, iż autorka wyklucza z pojęcia niepełnosprawności intelektualnej zaburzenia powstałe na skutek czynników środowiskowych, dopuszczając tym samym złożoność całego mechanizmu patologizującego. Suchariewa zdecydowanie odgranicza od oligofrenii tzw. otępienie organiczne, czyli zaburzenia intelektualne powstałe na skutek infekcji i urazów układu nerwowego, ponieważ mogą one, zdaniem autorki, przemijać lub nasilać się, a zatem nie muszą być stałe. Ponadto defekty spowodowane infekcją lub urazem nie muszą powodować zaburzeń o charakterze totalnym, co tym samym wyklucza je, zdaniem autorki, z oligofrenii. Zdaniem Suchariewy  niepełnosprawność intelektualna nie powstaje na skutek:

  • zaburzeń intelektualnych będących wynikiem długotrwałej astenii uwarunkowanej somatycznie;
  • zaburzeń intelektualnych powstałych na skutek infekcji i urazów układu nerwowego;
  • zaburzeń intelektualnych w progresywnych chorobach neurologicznych;
  • zaburzeń intelektualnych będących wynikiem chorób psychicznych.

Warto zauważyć, iż obecnie przyjmuje się jednak, że wykluczone przez Suchariewą zaburzenia intelektualne również mieszczą się w obrębie niepełnosprawności intelektualnej.

Za próbę uwzględnienia zarówno czynników biologicznych, jak i społecznych w powstawaniu niepełnosprawności intelektualnej można uznać propozycję M. Kościelskiej[18]. Zdaniem tej autorki z jednej strony to czynniki biologiczne determinują przebieg procesów psychicznych, z drugiej zaś trzeba uwzględnić fakt, iż również psychika wpływa na funkcje biologiczne. Autorka przywołuje przykład dzieci, które doznawszy uszkodzeń we wczesnym okresie życia, osiągają rozmaite stopnie rozwoju.

Kościelska rozumie zatem niepełnosprawność intelektualną jako niepowodzenie rozwojowe, do którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego przebiegu procesu rozwojowego o specyficznym charakterze[19]. Proces rozwojowy może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnych czynników. Autorka wyróżnia trzy zasadnicze etapy patologizacji rozwoju dziecka i jeden etap wstępny. Są one następujące:

  • Etap wstępny, w którym kształtuje się zespół czynników biologicznych, społecznych i psychologicznych jakie będą oddziaływać na dziecko.
  • Etap I, w którym zadziała czynnik uszkadzający – biologiczny, psychologiczny, społeczny lub wszystkie jednocześnie.
  • Etap II – negatywnych sprzężeń zwrotnych – czyli wg Kościelskiej zasadniczy etap patologizacji w którym następuje ciąg interakcji między dzieckiem a otoczeniem, które w sposób niekorzystny dla rozwoju dziecka reaguje na nie, co powoduje wytworzenie się patologicznych wzorców zachowania u dziecka.
  • Etap III, w którym zachodzi proces usztywniania się patologii. W tym etapie, zdaniem autorki dochodzi się do sytuacji, w której następuje nieodwracalność niepełnosprawności.

Badania nad zjawiskiem niepełnosprawności intelektualnej przeprowadzone w ostatnich kilkudziesięciu latach pozwalają stwierdzić, że istnieje ogromna ilość przyczyn niepełnosprawności intelektualnej. Trafnie odzwierciedla to następujące spostrzeżenie Agnieszki Żyta: „(…) niepełnosprawność umysłowa nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem skutków, stanów chorobowych i uszkodzeń wywołanych różnorodnymi przyczynami”[20]. Od razu należy jednak zaznaczyć, że nie zawsze znane są przyczyny niektórych chorób i zespołów powodujących powstanie niepełnosprawności intelektualnej. Mimo to szybki rozwój medycyny i nauk z jej pogranicza przyczynia się do coraz lepszego wyjaśniania i określania czynników wywołujących niepełnosprawność intelektualną. Według różnych badaczy zjawiska klasyfikacja przyczyn jest różna, ale zwykle uwzględnia czas i rodzaj. Z punktu widzenia etiologii osoby z niepełnosprawnością intelektualną stanowią bardzo zróżnicowaną grupę, zarówno pod względem cech klinicznych, jak i stopnia obniżenia sprawności intelektualnej.

Zdaniem Zofii Sękowskiej w etiologii niepełnosprawności intelektualnej należy brać pod uwagę[21]:

  • czynniki dziedziczne;
  • czynniki wrodzone – działające w życiu płodowym osobnika;
  • czynniki nabyte – działające w pierwszych latach życia.

Z kolei Władysław Dykcik podaje dwuczynnikową przyczynę niepełnosprawności intelektualnej[22]. Jego zdaniem w wywoływaniu tego stanu biorą udział czynniki :

  • Genetyczne – które skupiają się na wszelkich zmianach czysto biologicznych zawierających swoje podłoże w zaburzeniach chromosomalnych czyli genetycznych.
  • Egzogenne – skupiają się na całym środowisku które nas otacza, które pośrednio bądź bezpośrednio oddziałują na ludzki organizm.

Możliwe są także inne podziały, które uwzględniają szerszą problematykę związaną z etiologią niepełnosprawności intelektualnej. J. Czochańska przedstawiła klasyfikację niepełnosprawności intelektualnej z uwagi na przyczyny, w której wyodrębnia się: czynniki działające przed poczęciem, czynniki działające w czasie życia płodowego, czynniki związane z porodem, czynniki działające po narodzinach dziecka. Za zasadnicze czynniki, mające udział w wywoływaniu zjawiska niepełnosprawności intelektualnej uznaje się zatem[23]:

  • Czynniki uszkadzające komórki rozrodcze rodziców (zaburzenia uwarunkowane nieprawidłowościami budowy genów oraz nieprawidłowościami chromosomalnymi). Są to uwarunkowania genetyczne, których rezultatem jest urodzenie dziecka obciążonego wadami rozwojowymi. Zaburzenia warunkowane genetycznie, mające bezpośredni związek z niepełnosprawnością intelektualną to zespół Downa, zespół Angelmana, zespół Jacobsena, zespół kociego krzyku – Cri du Chat, zespół Pataua, zespół łamliwego chromosomu, stwardnienie guzowate. Również niektóre wrodzone choroby metaboliczne mają ścisły związek ze zjawiskiem niepełnosprawności intelektualnej. Należą do nich takie choroby, jak:

a)      Fenyloketonuria;

b)      Galaktozemia;

c)      Mukopolisacharydoza;

d)     Choroba Niemanna-Picka;

e)      Zespół Taya-Sachsa.

  • Czynniki uszkadzające zarodek ludzki (płód) w łonie matki (np. promienie Roentgena, niedotlenienie, urazy mechaniczne, działanie niektórych leków, zatrucia, zaburzenia hormonalne matki, infekcje, awitaminoza, zaburzenia krążenia, silne urazy psychiczne, alkohol). Stan niepełnosprawności intelektualnej występuje także po przebytych infekcjach okresu prenatalnego, zwłaszcza gdy mają miejsce:

a)      Embrionopatia poróżyczkowa;

b)      Wrodzone zakażenie wirusem cytomegalii;

c)      Objawowa toksoplazmoza wrodzona.

  • Czynniki uszkadzające płód w czasie akcji porodowej. Za najczęstszą przyczynę uznaje się urazy okołoporodowe, których konsekwencją jest tzw. krwotok wewnątrzczaszkowy i zamartwica noworodka (niedotlenienie mózgu). Częstym następstwem zamartwicy jest porażenie mózgowe. Podaje się, że od 50 do 70% dzieci z dziecięcym porażeniem mózgu jest upośledzonych umysłowo. Warto również dodać, iż także mała masa urodzeniowa ciała dziecka jest ściśle związana z niepełnosprawnością. Około 25% dzieci z wagą poniżej jednego kilograma mają duże prawdopodobieństwo zachorowania na mózgowe porażenie dziecięce, a około 50 % ma problemy w szkole i wymaga specjalnego kształcenia.
  • Czynniki zaburzające rozwój dziecka w życiu pozapłodowym (okres niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa). Wymienia się tu głównie czynniki teratogenne, działające w pierwszych latach życia dziecka. Spośród wielu chorób, urazów i zatruć mogących być przyczyną niepełnosprawności intelektualnej, najczęściej wskazuje się na: zapalenie opon mózgowych, choroby wirusowe (np. świnka, odra, różyczka, ospa wietrzna), zatrucie ołowiem, lekami, ciężkie zatrucia pokarmowe, urazy głowy, mózgu. Wymienione czynniki występują powszechnie, nie w każdym przypadku powodują jednak powstanie stanu niepełnosprawności intelektualnej. Skutki ich działania zależą między innymi od indywidualnej wrażliwości organizmu dziecka, przebiegu choroby i stosowanego leczenia.
  • Czynniki środowiskowe. Zaliczane są do nich warunki niesprzyjające wychowywaniu dziecka, takie jak brak stymulacji rozwoju, izolacja społeczna oraz choroby psychiczne. Warto zauważyć, iż Dzieci zaniedbane i maltretowane zazwyczaj mają bardzo niskie IQ i zaburzenia funkcji intelektualnych. Nie jest znana dokładna przyczyna tego zjawiska, ale może ono prowadzić do zakłóceń w rozwoju, których skutki mogą okazać się nieodwracalne[24].

Powyższy podział czynników odpowiadających za stan niepełnosprawności intelektualnej skupia się głównie na jej przyczynach biologicznych, pomijając inne czynniki. Pełniejszy obraz etiologii niepełnosprawności intelektualnej wyłania się z prac W. Nartowskiej[25] i H . Spionka[26], którzy badając etiologię upośledzeń i zaburzeń rozwoju wyróżniają trzy kategorie przyczyn, mianowicie:

  • Biologiczne;
  • Społeczne;
  • Biopsychiczne.

Do biologicznych autorzy ci zaliczają: chromosopatie, zakłócenia przemiany materii, uszkodzenia układu nerwowego w okresie płodowym lub w czasie porodu ( np. wskutek urazów czaszki , zaburzeń krążenia łożyskowego i płodowego, porodu przedwczesnego tzw. zamartwicy oraz po urodzeniu ( choroby infekcyjne, wstrząsy mózgu, itp.).

Do przyczyn społecznych zaliczają natomiast :

  • środowisko rodzinne ( wadliwą strukturę rodziny, niekorzystną atmosferę, niesprzyjające właściwości psychiczne rodziców, błędy wychowawcze).
  • środowisko szkolne ( nieprawidłowe warunki socjalne i organizacyjne szkoły, błędy w przebiegu procesu wychowawczo – dydaktycznego, nieodpowiednie cechy nauczyciela – wychowawcy ).

Do przyczyn biopsychicznych, warunkujących zjawisko niepełnosprawności intelektualnej należą, zdaniem autorów:

  • zły stan zdrowia ( np. tzw. debilizm fizyczny, krótkotrwałe zaburzenia stanu somatycznego oraz osłabienie układu nerwowego)
  • niekorzystne właściwości psychiczne jednostki, takie jak nieekonomiczność myślenia, słaba pamięć logiczna, duża męczliwość, mała zdolność koncentracji uwagi ( przy zachowaniu ilorazu inteligencji w normie ).

Wydaje się zatem, iż wszystkie wymienione czynniki i ich podziały ukazują jedynie potencjalne źródła nieprawidłowego rozwoju. Prawdopodobieństwo powstania różnych zaburzeń w rozwoju rośnie, gdy działanie jednych czynników nakłada się na działanie innych – gdy rozwój dziecka przebiega w znacznie skażonym środowisku naturalnym, gdy czynniki te upośledzają jednocześnie jego rozwój somatyczny i rozwój układu nerwowego oraz gdy na te uwarunkowania biologiczne nakłada się niewłaściwy system oddziaływań wychowawczych. Można więc stwierdzić, że niepełnosprawność intelektualna jest raczej wynikiem interakcji różnorodnych czynników, a nie działania jednego wyizolowanego czynnika.

 

 

1.3  Klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej

 

Niepełnosprawność intelektualna może mieć różne stopnie nasilenia. Stopień niepełnosprawności intelektualnej ocenia się za pomocą wyniku badania ilorazu inteligencji mierzonej za pomocą specjalnych testów. Jest to wskaźnik otrzymany na podstawie porównania sprawności intelektualnej badanej osoby ze sprawnością właściwą dla jej wieku.

W diagnostyce tego typu niepełnosprawności istotne jest to, iż stan obniżonego poziomu funkcjonowania musi wystąpić zarówno w sferze intelektualnej, jak również w sferze życia społecznego. Oznacza to, że niski iloraz inteligencji, przy jednoczesnym dobrym przystosowaniu społecznym nie wystarcza, aby uznać człowieka za upośledzonego umysłowo, tak samo jak złe przystosowanie społeczne, przy ilorazie inteligencji w granicach normy, nie upoważnia do takiej diagnozy[27].

Dawniej wyróżniono trzy stopnie upośledzenia umysłowego, którym odpowiadały różne ilorazy inteligencji[28]:

  • stopień najgłębszy – idiotyzm – iloraz inteligencji mniejszy niż 20;
  • stopień średni – imbecylizm – iloraz inteligencji pomiędzy 20 a 50;
  • stopień najsłabszy – debilizm – iloraz inteligencji pomiędzy 50 a 70.

Podział spotkał się jednak z dużą krytyką, między innymi ze względu na użycie pojęć stygmatyzujących osoby niepełnosprawne intelektualnie, przez co dzisiaj już nie obowiązuje.

Najnowsza klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej zawarta jest w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń Niepełnosprawności i Upośledzeń (ICD-10) z 1997 r. oraz w klasyfikacji opracowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne – Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders (DSM IV) z 1994 r. W obu tych klasyfikacjach iloraz inteligencji określany jest ilościowo przez wartość liczbową ilorazu inteligencji (II lub IQ) uzyskaną za pomocą przeprowadzenia jednego lub kilku wystandaryzowanych testów na inteligencję. W DSM-IV i ICD-10 wyróżnia się cztery stopnie niepełnosprawności umysłowej: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki. W Polsce od 1 stycznia 1968 r. obowiązuje czterostopniowa klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej wprowadzona przez Światową Organizację Zdrowia. Pozwala ona wyróżnić następujące stopnie niepełnosprawności intelektualnej[29]:

  • lekka niepełnosprawność intelektualna o ilorazie inteligencji od 52-67 – u wielu osób może nie zostać zauważona. Osoby z tym stopniem niepełnosprawności wykazują poziom intelektualny osób dorosłych charakterystyczny dla dwunastego roku życia. Charakterystyka tego poziomu niepełnosprawności przedstawia się następująco: dzieci nieco później zaczynają chodzić; pojawiają się trudności szkolne, które jednak są do opanowania. Pracują nieco wolniej niż reszta grupy, mają uboższe słownictwo, trudniej przystosowują się do nowych sytuacji. Wielu z nich można pomóc stosując specjalne programy edukacyjne. Zwykle po skończeniu szkoły są niezależne i zdolne do pracy zarobkowej, a niektóre zakładają rodziny. Osoby takie są zatem samodzielne i zaradne społecznie, nie powinny jednak wykonywać zawodów wymagających podejmowania decyzji, ponieważ nie osiągnęły etapu myślenia abstrakcyjnego w rozwoju poznawczym.
  • umiarkowana niepełnosprawność intelektualna o ilorazie inteligencji od 36-51 – osoby niepełnosprawne intelektualnie w tym przedziale mają problemy z nawiązaniem kontaktu z otoczeniem, ich rozwój mowy jest opóźniony, nie radzą sobie w szkole. W okresie przedszkolnym wykazują trudności z nabywaniem reguł społecznych (lojalność, współdziałanie), a także niezręczność fizyczną i powolny rozwój motoryczny. Radzą sobie z samoobsługą. Wykonują proste prace, mogą pracować w zakładach pracy chronionej. Uważa się jednak, że nie powinny zakładać rodzin. Osoby z tym stopniem niepełnosprawności intelektualnej wykazują funkcjonowanie intelektualne dorosłego człowieka na poziomie dziewiątego roku życia.
  • znaczna niepełnosprawność intelektualna o ilorazie inteligencji od 20-35 – osoby z takim stopniem niepełnosprawności intelektualnej często wymagają stałej opieki, występują u nich trudności z porozumieniem się z otoczeniem i przejawy agresji. Osoby te wykazują rozwój psychiczny osoby dorosłej na poziomie szóstego roku życia. Około 4-5 roku życia zauważalne jest u nich opóźnienie rozwoju psychofizycznego. Osoby te mogą opanować samoobsługę, przy stałej opiece mogą wyuczyć się czynności domowych, ale nie są zdolne do wyuczenia zawodu. Mogą podejmować prace niewymagające kwalifikacji.
  • głęboka niepełnosprawność intelektualna o ilorazie inteligencji poniżej 19 – najcięższy klasyfikacyjnie typ niepełnosprawności umysłowej, odpowiadający rozwojowi dorosłego człowieka na poziomie trzeciego roku życia lub niższym. Na poziomie tym występuje całkowita degradacja życia psychicznego. W skrajnych przypadkach osoby głęboko upośledzone nie wykraczają poza poziom życia wegetatywnego. Daje się zauważyć brak jakichkolwiek reakcji korowych, a funkcjonowanie jest zgodne z reakcjami bezwarunkowymi, przy czym nawet na poziomie tych reakcji występują zaburzenia, objawiające się np. zniesieniem lub istotnym ograniczeniem czucia bólu. Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają nieustannej opieki ze strony otoczenia. Najczęściej wymagają opieki specjalistycznych instytucji.

Niepełnosprawność intelektualną można także klasyfikować w oparciu o kryterium okresu życiapojawienia się niepełnosprawności. Wyróżnia się zatem:

  • niepełnosprawność od urodzenia;
  • niepełnosprawność nabytą w ciągu życia.

Oprócz klasyfikacji, na podstawie których poziom rozwoju umysłowego wyrażony był za pomocą ilorazu inteligencji, istnieje również podział niedorozwoju umysłowego ujmowany w aspekcie lekarskim. Podstawą tego podziału jest etiologia niepełnosprawności intelektualnej. Obejmuje ona osiem grup czynników patogennych:

  • opóźnienie umysłowe związane ze schorzeniami zakaźnymi;
  • opóźnienie umysłowe związane z chorobami i czynnikami intoksykacyjnymi;
  • opóźnienie umysłowe związane ze schorzeniami pourazowymi lub czynnikami fizycznymi;
  • opóźnienie umysłowe związane z zaburzeniami metabolizmu: wzrastaniem i odżywaniem;
  • opóźnienie umysłowe związane z nowotworami;
  • opóźnienie umysłowe związane ze schorzeniami i czynnikami działającymi w okresie przedporodowym;
  • opóźnienie umysłowe związane ze schorzeniami o nieznanej lub niepewnej etiologii, z objawami strukturalnymi;
  • opóźnienie umysłowe łączące się z niejasnymi lub psychologicznymi reakcjami jednie funkcjonalnymi[30].

Dodać należy, iż obecnie odchodzi się od sztywnego podziału niepełnosprawności ze względu na stopień niepełnosprawności, przyjmując jedynie kryterium poznawcze. Warto zaznaczyć, iż diagnozowanie niepełnosprawności intelektualnej jest sprawą niezwykle trudną, ale bardzo ważną z uwagi na potrzebę podjęcia wczesnej i właściwej interwencji terapeutycznej i edukacyjnej. Badania nad rozwojem dziecka wykazują, że inteligencja dziecka w ciągu pierwszych czterech lat życia zwiększa się i osiąga taki pułap, że stanowi połowę zakresu, do jakiego dochodzi przez następne trzynaście lat. Wynikają z tego poważne konsekwencje pedagogiczne. Program wczesnej interwencji powinien obejmować aktywne uczestnictwo dziecka w zajęciach terapeutycznych i pomoc jego opiekunom.

 

1.4  Charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną

Zjawisko niepełnosprawności intelektualnej jest zróżnicowane i skomplikowane, a poszczególne jego stopnie implikują różne ograniczenia w rozwoju i funkcjonowaniu osób dotkniętych tą przypadłością. Jak stwierdza Władysław Dykcik „osoby upośledzone umysłowo różnią się pod względem możliwości w zakresie rozwoju procesów poznawczych, percepcyjnych i emocjonalnych”[31].

Obniżonej niepełnosprawności intelektualnej towarzyszą często dodatkowe obciążenia chorobowe i zaburzenia zachowania z nimi sprzężone. U osób niepełnosprawnych intelektualnie często występuje niedorozwój mowy – wady wymowy, niepełne rozumienia treści własnych wypowiedzi i szereg innych zjawisk. Niedorozwój mowy może być spowodowany różnymi czynnikami, uszkodzeniem układu nerwowego, ogólnym brakiem w rozwoju pojęć słownych, ale także nieprawidłową budową narządów mowy i zaburzeniami w rozwoju narządów kluczowych dla mowy. Uznać należy, iż znaczna część osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną (stan znacznej i umiarkowanej niepełnosprawności intelektualnej) opanowuje umiejętności porozumiewania się z otoczeniem we wczesnych latach szkolnych, nie zawsze jednak porozumiewanie się ma charakter werbalny. Według J. Kostrzewskiego, osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną porozumiewają się z otoczeniem prostymi zdaniami[32]. U osób tych stwierdza się zwolnione tempo poszczególnych okresów rozwoju mowy. Jak zauważa J. Wyczesany, mowa tych osób jest bardzo często agramatyczna, bełkotliwa i niezrozumiała[33]. Przeważa u nich ubogie słownictwo, zdania proste, często wypowiadane w formie równoważnikowej. Ze względu na opóźnienia w zakresie mowy duże znaczenie mają pozawerbalne formy porozumiewania się, do których zalicza się formy gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe.

Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie porozumiewają się zazwyczaj pozawerbalnie, używając gestów, takich jak wskazywanie, wręczanie, prowadzenie za rękę w kierunku pożądanego przedmiotu. Większość osób wydaje nieartykułowane dźwięki lub wypowiadają pojedyncze głoski, częste są echolalie. Rozumienie mowy werbalnej jest w dużym stopniu ograniczone. Osoby lekko niepełnosprawne intelektualnie komunikują się natomiast z otoczeniem w sposób werbalny, choć poszczególne stadia rozwoju mowy przebiegają z opóźnieniem. Ich wypowiedzi są zrozumiałe, choć trudności sprawia im budowanie zdań złożonych. Mówią często fragmentami zdań, chętnie posługują się czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami.

J. Wyczesany zwraca także uwagę na to, iż w myśleniu osób niepełnosprawnych intelektualnie występują utrudnienia w przyswajaniu pojęć o charakterze abstrakcyjnym, występują także określone trudności w rozumieniu powiązań logicznych między zjawiskami[34]. Uważa się, iż osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w rozwoju poznawczym pozostają na poziomie przedoperacyjnym, co znaczy, iż wolniej spostrzegają i dostrzegają mniej elementów, często błędnie rozpoznają powiązania i zależności miedzy zjawiskami. Osoby głębiej niepełnosprawne intelektualnie mają trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na określonym przedmiocie czy czynności, dominuje u nich uwaga mimowolna. Mają także określone trudności w zapamiętywaniu, przejawiające się na poziomie przechowywania, rozpoznawania i odtwarzania informacji. Badacze są zgodni, co do faktu, iż u osób tych występuje pamięć świeża, jak i trwała, w tym pamięć mechaniczna, oraz pamięć logiczna, jednak mają one trudności w trwałym zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie. Również często pojawiają się zmyślenia i konfabulacje[35]. Przy systematycznie prowadzonej rehabilitacji niektóre osoby są w stanie opanować podstawowe umiejętności potrzebne do czytania, pisania i liczenia. Badacze stwierdzają, iż osoby te mają duże trudności w tworzeniu pojęć i w rozwiązywaniu problemów. Myślenie tych osób ma według J. Kostrzewskiego charakter konkretno-obrazowy, osoby te mają także duże trudności w opanowaniu pojęć liczbowych. U niektórych osób w wyniku intensywnej rehabilitacji obserwuje się niektóre operacje logicznie, jak szeregowanie, klasyfikowanie, dodawanie.  Osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną przejawiają trudności w spostrzeganiu, koncentracji uwagi, zapamiętywaniu treści, mają ograniczona zdolność myślenia abstrakcyjnego, uogólniania porównywania, wnioskowania i rozumowania przyczynowo-skutkowego[36].  Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie ze względu na niemożność skupienia uwagi i niewykształcenie znajomości różnych pojęć mają duże trudności w nauczeniu się prostych czynności związanych z samoobsługą, dlatego wymagają stałej opieki.

Inną przypadłością towarzyszącą osobom niepełnosprawnym intelektualnie są zaburzenia rozwoju emocjonalnego. Przejawiają się one w postaci reakcji nieadekwatnych do rzeczywistości, zwłaszcza przy szybko zmieniających się sytuacjach. np. skłonność do reakcji wybuchowych, niekontrolowanych. Emocje u osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną są zróżnicowane w stopniu podobnym jak osób z lekką niepełnosprawnością i w niewielkim stopniu różnią się od odczuwanych emocji przez osoby pełnosprawne. Różnice mogą polegać w sposobie rozumienia odczuwanych stanów emocjonalnych. Obecny stan badań dowodzi, iż u osób tych rozwijają się uczucia wyższe takie jak miłość, radość, smutek itp. Niektórzy badacze sądzą, iż często u osób głębiej i głęboko niepełnosprawnych intelektualnie występuje nieumotywowany upór i negatywizm, które potęgują się w okresie dorastania[37]. Jak zauważa H. Borzyszkowska w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, dostępne są przede wszystkim bezpośrednie przeżycia emocjonalne[38].

Rozwój emocjonalny i sfera zachowań to zatem obszary, w których bardzo często obserwowane są zaburzenia. Warto jednak zaznaczyć, iż zaburzenia te są także powiązane z pejoratywnymi postawami prezentowanymi przez społeczeństwo w odniesieniu do osób niepełnosprawnych intelektualnie. Nieodpowiednie wsparcie lub jego brak względem osób niepełnosprawnych intelektualnie stają się przyczynami takich stanów jak frustracja, depresja oraz agresja[39]. Jak podkreśla się w wielu pracach[40] zakres przeżyć emocjonalnych tych osób jest porównywalny, choć nie tożsamy z doznaniami osób pełnosprawnych intelektualnie. Pojawia się u nich nastrój smutku, nastroje radości. Należy podkreślić, iż jednostki z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym ujawniają, oprócz potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości również potrzebę szacunku. Osoby te okazują przywiązanie, sympatię, odczuwają potrzebę kontaktów interpersonalnych z otoczeniem bliższym i dalszym.

U osób niepełnosprawnych intelektualnie występują także zaburzenia w sferze zmysłowo – ruchowej. Głównymi objawami tych zaburzeń są zaburzenia, autoorientacji, czyli orientacji w schemacie własnego ciała oraz zaburzenia koordynacji wzrokowo – ruchowej. Ruchy są zbyt obszerne w stosunku do rzeczywistych potrzeb. Brak w tej dziedzinie zharmonizowania, uporządkowania. W rozwoju fizycznym tych osób obserwuje się zaburzenia zmysłów. Zaburzenia te mogą mieć charakter częściowy lub całościowy, mianowicie mogą występować zaburzenia poszczególnych zmysłów lub kilku jednocześnie. W grupie osób z głębsza niepełnosprawnością intelektualną stwierdza się częściej niż wśród osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną, zaburzenia w zakresie funkcjonowania receptorów wzroku, słuchu, oraz uszkodzenia kory mózgowej. Częściej występować może epilepsja, wady neurologiczne i fizyczne deformacje twarzy i ciała. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym są więc grupą, u której zaobserwować można bardzo różne postacie kliniczne upośledzenia. Głębszej niepełnosprawności intelektualnej towarzyszą nierzadko dodatkowe obciążenia chorobowe wyznaczające specjalne działania rehabilitacyjno-rewalidacyjne[41].

R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik uznają, iż u osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną występują często „stereotypie ruchowe”, czyli wielokrotnie powtarzane zachowania[42]. Ich przyczyn dopatruje się w potrzebie stymulowania systemu nerwowego; są one źródłem podstawowej przyjemności czynnościowej, powodują zmniejszenie napięcia wywołanego niezaspokojoną potrzebą popędową[43]. Do czynników zewnętrznych powodujących występowanie stereotypii ruchowych, zaliczyć można brak interesujących przedmiotów, ciekawych zabawek, brak doznań sensorycznych, ale przede wszystkim, niewłaściwe postawy otoczenia oraz nieodpowiednie oddziaływania wychowawcze rodziców.

U osób niepełnosprawnych intelektualnie występują także problemy z kierowaniem własnym działaniem. Zaburzenie to polega na braku konsekwencji w działaniu, nieumiejętności planowania, nieumiejętności rozważenia różnych możliwości działania i jego skutków. Osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną mają trudności w funkcjonowaniu w sytuacjach problemowych i społecznych. Uważa się jednak, iż w wyniku oddziaływania rehabilitacyjnego możliwości te mogą ulec poprawie[44]. Osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną potrafią radzić sobie w różnych sytuacjach życiowych takich jak ubieranie się, rozbieranie, samodzielne mycie, dbanie o higienę osobistą, samodzielne jedzenie przy stole, a nawet gotowanie prostych posiłków. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym wymagają wsparcia w procesie radzenia sobie w trudnej dla nich sytuacji.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym radzą sobie w większości same w wielu sytuacjach życiowych takich jak ubieranie, rozbieranie się, ścielenie łóżek, przygotowanie posiłków, samodzielne mycie się, robienie drobnych zakupów, wykonywanie drobnych prac zarobkowych[45]. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym mają trudności w osiąganiu przystosowania społecznego, rozumianego jako dostosowanie się do wymagań i oczekiwań środowiska oraz dojrzałości społecznej traktowanej jako umiejętność wchodzenia w określone role społeczne, zawodowe, rodzinne, przyjacielskie, partnerskie.

Poziom funkcjonowania społecznego osób niepełnosprawnych intelektualnie jest bardzo zróżnicowany. Warunkują go nie tylko określone dysfunkcje organiczne, ale również określone postawy społeczne, ujawniane w bezpośrednich kontaktach społeczeństwa z osobami niepełnosprawnymi. Istotne znaczenie ma obraz osoby niepełnosprawnej intelektualnie w środowisku. Negatywny obraz oparty na postrzeganiu ograniczeń, braków, wyzwala postawy nadopiekuńcze, polegające na wyręczaniu osób niepełnosprawnych intelektualnie, a tym samym na niestawianiu zadań na miarę ich możliwości, a tylko takich, których wypełnienie nie pozostawia obaw nie wykonania ich. Takie postawy powodują, iż osoby niepełnosprawne traktowane zaczynają być jako nieporadne, a w ten sposób kształtowana jest osobowość, w której przeważa rezygnacja, niechęć do działania, lęk.

Jak zauważa S. Kowalik, najbardziej zasadniczą cechą sytuacji osoby niepełnosprawnej jest nieadekwatność wymagań społecznych względem możliwości ich spełniania przez osoby niepełnosprawne[46]. Sytuacja ta powoduje powstanie braku równowagi miedzy warunkami zewnętrznymi, a możliwościami człowieka niepełnosprawnego, co autor ten nazywa sferą utraconego rozwoju . „Strefa utraconego rozwoju”, która powstaje w wyniku uszkodzenia organizmu, polega na tym, że zasoby zazwyczaj przeznaczone na dalszy rozwój będą musiały zostać zużytkowane na zabezpieczenie przed regresem rozwojowym. Jeżeli uszkodzenie będzie większe to naturalnie sfera utraconego rozwoju będzie większa, nie oznacza to jednak ze jednostka niepełnosprawna pozostaje bez szans na rozwój. Wiele zależy od warunków społecznych i środowiskowych, w których żyje jednostka.

Wiele wskazuje na to, iż wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie zdarzają się osoby uzdolnione w jakiejś dziedzinie życia. W. Limont wprowadziła do pedagogiki specjalnej pojęcie „sawant”na oznaczenie wąskich często określanych jako „wyspowych” zdolności rozwiniętych na bardzo wysokim poziomie przy jednoczesnym pozostawaniu na bardzo niskim poziomie innych zdolności[47]. Należy pamiętać, iż w rehabilitacji osób niepełnosprawnych chodzi o „twórczą obecność”[48], czyli podejmowanie takich oddziaływań, które w sposób najlepszy przyczynią się do rozwoju jednostki niepełnosprawnej.

 

 

 

 

 

 

[1] Por. A. Zawiślak, Częstość występowania pojęć „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” i „niepełnosprawnośd intelektualna (intellectual disability)” we współczesnym piśmiennictwie (w:) J. Pańczyk (red.). Forum Pedagogów Specjalnych XXI wieku. T. VII. Łódź 2006, s. 99 – 107.

[2] Tamże, s. 106.

[3] Por. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, Wrocław 1989, s. 87.

[4] Por. A. Firkowska – Mankiewicz, G. Szumski, Pedagogika Specjalna podręcznik akademicki 1, Warszawa 2008.

[5] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN

[6] A. Clarke, M. Clarke, Upośledzenie umysłowe, Warszawa 1969, s.69.

[7] International Classyfication of Impairments, Disabilities and Handicaps (1980). WHO, Geneve

[8] Por. J. Kostrzewski, I. Wald I., Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym [w]: Upośledzenie umysłowe – pedagogika. (red.) K. Kirejczyk, Warszawa 1981, str. 52-65.

[9] Por. A. Firkowska – Mankiewicz, G. Szumski, Pedagogika Specjalna podręcznik akademicki 1, Warszawa 2008.

 

[10] Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 215-216.

[11] Tamże, s. 215.

[12] Por. J. Kostrzewski J., I. Wald Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym [w]: Upośledzenie umysłowe – pedagogika (red.) K. Kirejczyk; Warszawa 1981, str. 52-65.

        [13] Por. R. Kijak , Niepełnosprawność intelektualna – między diagnozą a działaniem,

http://irss.pl/wp-content/uploads/2012/09/Niepełnosprawność%20intelektualna%20-%20między%20diagnozą%20a%20działaniem.pdf .

      [14] Tamże.

[15] Por. T. Majewski, Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności [w]: Szkoła Specjalna, 3/1997.

[16] T. Gałkowski, Zaburzenia w rozwoju dzieci upośledzonych umysłowo [w]: Wybrane problemy z metodyki nauczania dzieci upośledzonych umysłowo. Cz. I, Warszawa 1967, s. 61.

[17] Por. G.  Suchariewa, Psychiatria wieku dziecięcego. Klinika oligofrenii. Warszawa 1969.

[18] Por. M. Kościelska, Oblicza upośledzenia, Warszawa 2000, s. 171-176.

[19] Tamże, s. 175.

[20] A. Żyta, Rodzeństwo osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, Kraków 2004, s. 17

[21] Por. Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 217.

[22] Por. W. Dykcik Pedagogika specjalna, Poznań 2001.

[23] Por. J. Czochańska, Neurologia dziecięca. Warszawa 1985.

[24] Por. A. Firkowska – Mankiewicz, G. Szumski, Pedagogika Specjalna podręcznik akademicki 1, Warszawa 2008.

[25] Por. H. Nartowska, Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka, Warszawa 1980.

[26] Por. H. Spionek,  Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970.

[27] Por. K. Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe. Warszawa 1981,  s. 67.

[28] Por. Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 226.

[29] Por. J Komender: Upośledzenie umysłowe- niepełnosprawność umysłowa [w]: A. Bilikiewicz(red.): Psychiatria. T. II Psychiatria kliniczna. Wrocław 2002, s. 617-644.

[30] Por. H. Borzyszkowska: Oligofrenopedagogika, Warszawa 1985, s. 30.

[31] W. Dykcik, Pedagogika specjalna, Poznań 2001; s. 64

[32] Por. J. Kostrzewski, Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym (w:) K. Kirejczyk (red.). Upośledzenie umysłowe – pedagogika, Warszawa 1981.

[33] Por. J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2004,  s. 128.

[34] Tamże, s. 134.

[35] Por. J. Kostrzewski, Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym (w:) K. Kirejczyk (red.). Upośledzenie umysłowe – pedagogika, Warszawa 1981.

[36] Por. R. Piotrowicz, E. Wapiennik, Charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną. (w:) D. M. Piekut-Brodzka, J. Kuczyńska-Kwapisz (red.). Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych, Warszawa 2004, s. 42.

[37] Por. J. Lausch-Żuk, Dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną [w]: I. Obuchowska (red.). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 2005.

[38] Por. H. Borzyszkowska: Oligofrenopedagogika, Warszawa 1985, s. 87.

[39] Por. J. Rola, Upośledzenie umysłowe jako czynnik ryzyka dla depresji dziecięcej, Warszawa 1996.

[40] Por. R. Piotrowicz, E. Wapiennik, Charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną. (w:) D. M. Piekut-Brodzka, J. Kuczyńska-Kwapisz (red.). Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych, Warszawa 2004, s. 77.

[41] Por. J. Lausch-Żuk, Dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną [w]: I. Obuchowska (red.). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 2005.

 

[42] Por. R. Piotrowicz, E. Wapiennik, Charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną. (w:) D. M. Piekut-Brodzka, J. Kuczyńska-Kwapisz (red.). Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych, Warszawa 2004, s. 40.

[43] H. Olechnowicz, Wychowanie i nauczanie głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 1979.

[44] Por. K. J. Zabłocki, Upośledzenie umysłowe, Płock 2003.

[45] Por. J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2004.

[46] Por. S. Kowalik, Psychologia rehabilitacji, Warszawa 2007, s. 52.

       [47] Por. W. Limont, Synektyka a zdolności twórcze, Toruń 1994.

[48] Por. C. Kosakowski, Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Toruń 2003.

Dodaj komentarz

Filed under Uncategorized